Ślady zamieszkiwania ludzi na terenach Płaskowyżu Nałęczowskiego są przedmiotem wnikliwych dociekań archeologów, opierających się w swych badaniach na śladach materialnych, które przetrwały do naszych czasów. Siłą rzeczy ślady, które mogły przetrwać tak długi okres czasu to głównie przedmioty trwałe, wykonane z materiałów takich jak kamień, krzemień, glina czy w późniejszych okresach metal. Tego typu dowody świadczące o zamieszkiwaniu ludzi na tych terenach datują się na okres paleolitu. Liczne ślady świadczą o dotarciu u schyłku glacjału na Płaskowyż Nałęczowski grup kultury późnomagdaleńskiej. Jedno z obozowisk tej kultury odkryto m.in. w rejonie Klementowic, gdzie znaleziono ok. 7000 narzędzi krzemiennych. Dalsze odkrycia są związane z datowanymi później kulturami: Świderską (schyłkowy paleolit) , Janisławską (późny mezolit) i wczesnoneolitowymi kulturami ceramiki wstęgowej rytej i określanej jako kultura lubelsko-wołyńskej ceramiki malowanej.

Prowadzone przez kilka lat wykopaliska przyniosły wiele odkryć.

	Karmanowice: Strop grobu kultury pucharów lejkowatych.
	Karmanowice: Wyposażenie grobu szkieletowego kultury pucharów lejkowatych.
	Karmanowice: Sztylet kościany - wyposażenie grobu szkieletowego kultury pucharów lejkowatych.
	Karmanowice: Narzędzia kamienne - wyposażenie grobu szkieletowego kultury pucharów lejkowatych.
	Karmanowice: Grobowiec megalityczny kultury pucharów lejkowatych.

Ślady znajdowane bardzo licznie na terenach leżących w gminie Wąwolnica pochodzą głównie z okresu neolitu. Prowadzone na tych terenach od szeregu lat badania archeologiczne m.in. na terenie wsi Karmanowice wyraźnie dokumentują rozkwit osadnictwa ludności kultury pucharów lejkowatych już pod koniec IV tysiąclecia p.n.e.

Z okresu epoki metali pochodzą przedmioty znalezione na stanowiskach archeologicznych w Lesie Stockim (A.Zakościelna w 1983r.), Rąblowie (H.Wróbel 1983r.), Wąwolnicy i Zgórzyńskiem (A.Zakościelna w latach 1980-1983) oraz Celejowie-Iłkach (A.Stachyra 1980r.).

Historia samej Wąwolnicy rozpoczyna w XI wieku - choć według legendy znacznie wcześniej bo w 721r., kiedy to miał ją założyć król Krak. Ta sama legenda głosi, że to właśnie on nazwał Wąwolnicę tak jak krakowski Wawel.
Pierwsze źródło pisane o Wąwolnicy to rękopis oo. Benedyktynów na Świętym Krzyżu mówiący: "W roku 1027 Ojcowie naszego klasztoru robili parafialną posługę w nowo założonej i świeżo do wiary nawróconej osadzie "Wawelnica". Niewątpliwie należy do najstarszych osad Lubelszczyzny. Źródła archeologiczne datują powstanie Wąwolnicy na XI-XII wiek. W XIII wieku był tu już gród obronny, w XIV istniała parafia. Było to miasto królewskie, lokowane początkowo na prawie polskim a w 1448r. przeniesione przez Kazimierza Jagielończyka na prawo niemieckie. Czasy panowania króla Kazimierza Wielkiego to okres świetności Wąwolnicy. Król ten podniósł ją do rangi miasta, otoczył wzgórze murami, założył murowany zamek. W miejsce dawnego drewnianego kościoła wzniósł nowy, murowany - również pod wezwaniem św. Wojciecha. W XV wieku odbywały się tu sądy kasztelańskie a w wieku XVI sądy wojewody lubelskiego nad szlachtą. Gdy w połowie XVI wieku miasto całkowicie spłonęło, król Zygmunt August polecił w 1567r. wojewodzie lubelskiemu Janowi Firlejowi założyć miasto na nowo. Od XVII wieku Wąwolnica była niszczona kolejno przez wojska rosyjskie, szwedzkie i saskie. Po powstaniu styczniowym utraciła prawa miejskie. W 1946r. została spacyfikowana przez UB za sprzyjanie podziemiu.

Wykorzystano publikacje Jolanty Nogaj-Chachaj, Ireny Kutyłowskiej i Elżbiety Kłosińskiej zawarte w pracy zbiorowej pod redakcją Ewy Banasiewicz-Szykuły p.t. ARCHEOLOGICZNE ODKRYCIA NA OBSZARZE KAZIMIERSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO

Widok na wzgórze zamkowe od strony wsi Zarzeka

Neogotycki kościól z każdej strony sprawia imponujące wrażenie.

Więcej informacji o Wąwolnickim Sanktuarium

Niektóre zabytkowe budowle takie jak Pałac w Celejowie "miały szczęście" przetrwać różne wichry dziejowe w świetnym stanie.
		Pałac ten wybudowany w połowie XVIII wieku, był następnie przebudowany na przełomie XVIII i XIX wieku przez Annę Sewerynową Potocką. Po pożarze w 1847r. został odbudowany w 1890r. przez Józefa Klemensowskiego wg projektu arch. Żuchowskiego, otrzymując obecny wygląd.